Kaarten met een verhaal

Het mooiste plaatje in het februari-nummer van Historisch Nieuwsblad – pak hem er gerust nog even bij – staat zonder twijfel in het stuk over Napoleon. En dan bedoel ik niet het heroïsch portret van de kleine keizer op zijn steigerende paard. Nee, het gaat om het kaartje op pagina 55, waarin Charles Joseph Minard met een paar schijnbaar eenvoudige lijnen een beeld schetst van de desastreus verlopen veldtocht naar Rusland.

Precies dat plaatje, hier niet meer dan een illustratie, is door Edward Tufte uitgeroepen tot misschien wel de beste informatieve afbeelding die ooit is getekend. En dat wil wat zeggen, want Tufte is dé internationale goeroe als het gaat om de kunst zoveel mogelijk informatie te verpakken in één enkel plaatje. En dat doet Minard: hij toont niet alleen de omvang van de slachting (van de 422.000 mannen die richting Moskou vertrokken, keerden er slechts 10.000 terug), maar hij laat ook precies zien waar en wanneer al die mannen sneuvelden en hoe erbarmelijk koud ze het daarbij moeten hebben gehad.

Heineken

Minard is een van de grondleggers van wat vandaag de dag infographics worden genoemd: plaatjes die informatie laten zien zich lastig in woorden laat beschrijven. Dat kunnen tekeningen zijn, diagrammen of grafieken. Maar ook kaarten. De mooiste en meest bijzondere in dat genre worden verzameld op de website Strange Maps. Veel daarvan zijn historisch van aard. Ook Nederland is vertegenwoordigd, met onder meer het plan van Jerôme Wenmaekers voor de inpoldering van de Waddenzee maar ook het curieuze voorstel om Europa op te delen in een flink aantal kleine landen, opgesteld door niemand minder dan Freddy Heineken.

Historische kaarten zijn ook te vinden de website van David Rumsey, een Amerikaanse liefhebber die meer dan 150.000 historische kaarten, globes en atlassen heeft verzameld. Een aanzienlijk deel daarvan is digitaal te bekijken. Het leukst is dat via Google Maps, waar je de historische tekening over de satellietfoto van vandaag kunt leggen. Pas dan besef je hoe moeilijk het moet zijn geweest om stad, land en wereld zo precies in kaart te brengen zonder moderne hulpmiddelen. Een waar huzarenstukje.

Irritant

Nederlandse kaarten komen niet voor op de Google Map van Rumsey. Niet zo erg, want wij hebben WatWasWaar, een site gevuld met duizenden historische landkaarten, luchtfoto’s en geschreven bronnen over ieder vierkante meter tussen Rottumerplaat en de Vaalserberg. Een mooi initiatief waaraan een groot aantal archieven deelneemt. Helaas is de gelikte vormgeving niet altijd even gebruiksvriendelijk; de kaarten willen nogal eens aan je muis blijven ‘plakken’. Bijzonder irritant.

Voor het neusje van de zalm in de vaderlandse cartografie verwijst WatWasWaar door naar de website van het Regionaal Archief Leiden. Daar is de Google Map van de zeventiende eeuw digitaal te bewonderen, de Toonneel des Aerdrycks, ofte Nieuwe Atlas van Willem Janszoon Blaeu. Maar het kan nog mooier. Het Groningse bedrijfje Los Digitalos is gespecialiseerd in het omzetten van platte kaarten naar drie dimensionale beelden. Al eerder brachten zij Middeleeuwse Groningen tot leven, eind vorig jaar was Leiden aan de beurt. Helaas is het filmpje niet online te bekijken. Het wordt op dvd meegeleverd met het boekje Ongekend Leiden.

Spectaculair

Maar hoe mooi ze ook zijn, die historische kaarten, ze doen allemaal onder voor de kaart van Minard. Die gaat namelijk verder dan het in beeld brengen van de route van Napoleons leger, het dalen van het kwik en de kaalslag onder de manschappen. Al die abstracte informatie samen vertelt een verhaal. Minards infographic avant la lettre verbeeldt de geschiedenis.

De Minard van onze tijd heet Hans Rosling. Deze Zweedse arts en wetenschapper ontwikkelde de Trendalyzer, een programma waarmee je statistische gegevens zichtbaar kan maken in de tijd en op een kaart. Dat klinkt saai, maar dat is het niet. Zeker niet als je het Rosling de historische reeksen zelf hoort toelichten. Zijn spectaculaire voordrachten en talloze voorbeelden zijn te vinden op Gapminder.org.

Meer mooie voorbeelden van een kaarten met een verhaal zijn natuurlijk welkom in de reacties.